Ubuntu w RPA

Niedawno udzieliłem wywiadu w „Radio Ubuntu” – rozgłośni należącej do DIRCO, czyli Departamentu Stosunków Międzynarodowych i Współpracy, będącego odpowiednikiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych Republiki Południowej Afryki.

Gdy zaczniemy bliżej interesować się tym krajem, szybko zauważymy, że słowo „ubuntu” pojawia się bardzo często i w różnych kontekstach w przestrzeni publicznej.

Ubuntu to starożytne afrykańskie słowo, zakorzenione w humanistycznej filozofii tego kontynentu. Można je w przybliżeniu przetłumaczyć jako „człowieczeństwo wobec innych”, „jestem, ponieważ jesteśmy” albo „ja jestem, ponieważ ty jesteś”. Wywodzi się z przysłowia Zulu: Umuntu ngumuntu ngabantu, co oznacza: „człowiek jest człowiekiem dzięki innym ludziom”. Źródłosłów tego terminu odnaleźć można także w innych językach należących do rodziny języków bantu oraz w innych językach Afryki Subsaharyjskiej – od Zimbabwe po Rwandę.

W języku Kinyarwanda (używanym w Rwandzie) oraz w języku Kirundi (w Burundi), ubuntu oznacza „ludzką hojność” i „człowieczeństwo”. Z kolei w zachodniej Ugandzie i północnej Tanzanii kilka dialektów posługuje się terminem obuntu, aby wyrazić hojność, troskliwość i życzliwość wobec innych członków wspólnoty. W Zimbabwe w języku Shona używa się słowa unhu – określającego człowieczeństwo i bycie człowiekiem. Etos ubuntu jest obecny w wielu kulturach Afryki Subsaharyjskiej i stanowi ich integralną część. Choć znaczenie tego terminu może przybierać różne odcienie, jego zasadnicza interpretacja pozostaje niezmienna: człowieczeństwo zakorzenione w życzliwości.

W RPA ubuntu nie jest wyłącznie filozoficznym czy etycznym ideałem – stanowi ono konkretną wytyczną dla współistnienia społecznego i budowania wspólnoty narodowej po okresie apartheidu. Przywódcy tacy jak prezydent Nelson Mandela oraz anglikański arcybiskup Desmond Tutu – obaj laureaci Pokojowej Nagrody Nobla – wcielili tę wizję w życie, czyniąc z ubuntu fundament procesu pojednania i przebaczenia oraz filar południowoafrykańskiej tożsamości. Ubuntu było główną filozofią w życiu i działalności Mandeli. Wierzył, że to właśnie ono jest kluczem do budowania sprawiedliwego i równego społeczeństwa. W autobiografii Long Walk to Freedom napisał: „Ubuntu jest esencją bycia człowiekiem. Chodzi o współczucie, zrozumienie, pojednanie, przebaczenie i szacunek. Chodzi o uświadomienie sobie, że wszyscy jesteśmy ze sobą połączeni i że łączy nas wspólne człowieczeństwo”.

Arcybiskup Desmond Tutu opisywał ubuntu w następujący sposób:
„To esencja bycia człowiekiem. Mówi o tym, że moje człowieczeństwo jest uwikłane i nierozerwalnie związane z twoim. Jestem człowiekiem, ponieważ należę. Mówi o całości, mówi o współczuciu. Osoba z ubuntu jest przyjazna, gościnna, ciepła i hojna, chętna do dzielenia się. Tacy ludzie są otwarci i dostępni dla innych, chętni do bycia wrażliwymi, afirmujący innych, nie czują się zagrożeni, że inni są zdolni i dobrzy, ponieważ mają odpowiednią pewność siebie, która pochodzi ze świadomości, że należą do większej całości. Wiedzą, że są pomniejszani, gdy inni są poniżani; pomniejszani, gdy inni są uciskani; pomniejszani, gdy inni są traktowani tak, jakby byli kimś mniejszym, niż są. Jakość ubuntu daje ludziom odporność, umożliwiając im przetrwanie i pozostanie ludźmi – mimo wszelkich wysiłków zmierzających do ich odczłowieczenia”.

René Descartes, znany w Polsce jako Kartezjusz, nazywany jest często pierwszym nowoczesnym filozofem. Jego słynne stwierdzenie cogito, ergo sum („myślę, więc jestem”) położyło podwaliny pod sposób, w jaki rozumiemy i definiujemy nasze poczucie tożsamości. Jednak, jak pokazuje przykład ubuntu, nie jest to jedyny sposób konceptualizacji „ja”. Ubuntu proponuje inny model myślenia o tożsamości osobistej, odrzucający nacisk na indywidualizm. W tym ujęciu poczucie własnego „ja” kształtuje się poprzez relacje z innymi. To sposób życia oparty na założeniu, że „jestem” tylko dlatego, że „jesteśmy”.

Ubuntu zakorzenione jest w tym, co można określić mianem relacyjnej osobowości – oznacza to, że człowiek istnieje dzięki innym. Innymi słowy, twoje człowieczeństwo, twoja osobowość – są wspierane i rozwijane w relacji z innymi ludźmi. W praktyce ubuntu oznacza przekonanie, że wspólne więzi w grupie są ważniejsze niż jakiekolwiek indywidualne interesy czy podziały. Nie znaczy to, że nie będzie napięć – między jednostkami czy pomiędzy jednostką a wspólnotą. Istotą ubuntu jest jednak dążenie do jedności, budowanie konsensusu wokół tego, co służy dobru wspólnemu. Narzędziem osiągania tego celu jest dialog, prowadzący do zrozumienia, co jest najlepsze dla wspólnoty – a następnie do przyjęcia tego rozwiązania.
      
Arcybiskup Desmond Tutu wykorzystał koncepcję ubuntu, gdy przewodniczył południowoafrykańskiej Komisji Prawdy i Pojednania, która pomogła narodowi zmierzyć się z bolesną historią apartheidu. Ubuntu promuje sprawiedliwość naprawczą oraz etos wspólnotowy. Wierzy, że jako ludzie mamy zdolność sięgania do naszych najgłębszych wartości – do tego, co w nas najlepsze – aby budować uzdrowienie i niwelować podziały.

Filozofia ubuntu znajduje również odzwierciedlenie w polityce zagranicznej RPA. Departament Stosunków Międzynarodowych i Współpracy (DIRCO) przyjął ją jako zasadę przewodnią południowoafrykańskiej dyplomacji. Opiera ona swoje działania na współpracy, uczciwości, poszanowaniu suwerenności i godności innych państw – promując politykę zagraniczną „skoncentrowaną na człowieku”.

Aby upowszechniać te wartości oraz informować o działaniach dyplomatycznych RPA, zarówno na forum krajowym, jak i międzynarodowym, DIRCO powołało do życia Ubuntu Radio – pierwszą w Afryce państwową stację radiową w całości poświęconą dyplomacji publicznej. Działająca od 2013 roku stacja nadaje audycje online, obejmujące tematykę od stosunków międzynarodowych, przez kulturę, po sprawy afrykańskie i współpracę Południe–Południe.

Ubuntu Radio jest narzędziem wzmacniającym wizerunek RPA jako promotora pokoju, dialogu i rozwoju – zarówno na kontynencie afrykańskim, jak i poza nim. Poprzez wywiady, raporty oraz audycje tematyczne, rozgłośnia ukazuje, w jaki sposób kraj ten stara się ucieleśniać ducha ubuntu w relacjach międzynarodowych. Jak pokazuje również mój przypadek – w polu zainteresowania Ubuntu Radio znalazła się także Stolica Apostolska i jej relacje z Republiką Południowej Afryki.

Idąc w ślad za tymi wartościami, rząd RPA ustanowił również Nagrodę Ubuntu, przyznawaną corocznie przez DIRCO osobom, organizacjom i instytucjom, które wyróżniły się w promowaniu pozytywnego wizerunku Republiki Południowej Afryki. Nagroda wręczana jest podczas orędzia o stanie państwa (SONA), czyli oficjalnego otwarcia parlamentu – jednego z najważniejszych wydarzeń w życiu politycznym kraju. W tym kontekście nagroda nabiera szczególnego znaczenia: stanowi wyraz uznania dla tych, którzy, wcielając ducha ubuntu, budują mosty między RPA a resztą świata.

Ubuntu to znacznie więcej niż słowo. To paradygmat życia – zasada przewodnia spójności społecznej, dyplomacji i współpracy międzynarodowej. Poprzez inicjatywy takie jak Ubuntu Radio i Ubuntu Awards, Republika Południowej Afryki ukazuje, jak głęboko zakorzeniona w afrykańskiej tradycji filozofia może oferować autentyczne i uniwersalne odpowiedzi na wyzwania współczesnego świata. W czasach polaryzacji i dehumanizacji ubuntu przypomina nam, że wszyscy jesteśmy ze sobą połączeni – i że człowieczeństwo każdego z nas, w pewnym sensie, zależy od człowieczeństwa innych.

Do wartości ubuntu nawiązał także nasz rodak, św. Jan Paweł II, podczas swojej pielgrzymki do RPA. W przemówieniu powitalnym na lotnisku w Johannesburgu, 16 września 1995 roku, powiedział: „Republika Południowej Afryki nazywa siebie ‘Tęczowym Narodem’, odnosząc się do różnorodności ras, grup etnicznych, języków, kultur i religii. Kieruje się głęboką koncepcją ubuntu, która wyraża się w powiedzeniu: ‘Ludzie stają się ludźmi dzięki innym ludziom’. Z pewnością zobowiązanie Rządu Jedności Narodowej do zjednoczenia wszystkich obywateli tego kraju w zjednoczone, sprawiedliwe i bardziej zamożne społeczeństwo jest podzielane przez przywódców religijnych RPA – chrześcijan, żydów, muzułmanów, hinduistów i tradycjonalistów – których pozdrawiam z serdecznym szacunkiem. Nalegając na to, co łączy, wszyscy wierzący mogą ‘budować razem’, wykorzystując swoje duchowe zasoby, aby utrzymać żywy płomień nadziei na horyzoncie podróży ludzkości ku jaśniejszej przyszłości”.

✠ Henryk M. Jagodziński
NUNCJUSZ APOSTOLSKI W RPA, LESOTHO, NAMIBII, ESWATINI i BOTSWANIE

Pretoria, dnia 27 lipca 2025 r.